"To nasz polski grunt klasyczny". Literackie wędrówki z Barbarą Wachowicz

Dwutomowa księga Siedziby wielkich Polaków to zbiór czarujących i pulsujących polskością opowieści o rozsianych w kraju i poza jego granicami wioskach, miasteczkach i miastach, zabytkowych dworach i pałacach oraz o zasłużonych ludziach, którzy żyli w ich cieniu lub swoimi działaniami i twórczością dodawali im blasku. To zaproszenie do ponownego odkrycia niezmierzonego bogactwa polskiej kultury i przeszłości. Każdy z nas całymi garściami może czerpać i czerpie z tej obfitości talentów, myśli i dzieł wielkich Polaków. Dziedzictwo to jest na wyciągnięcie ręki i często czujemy swoiste onieśmielenie wobec jego ogromu. Barbara Wachowicz pomaga ten respekt przełamać i zachęca do nie tyle nabożnego czytania i poznawania tej spuścizny, ile do nowego na nią spojrzenia i pokochania. O urodzie i swojej fascynacji dorobkiem kulturowym opowiada na tle pejzażu polskiego, o którym decydowały trzy główne dominanty: dwór, wieś i kościół. Niekiedy wieś zastępowało miasteczko, ale wszystko pozostawało jak u Mikołaja Reja, od którego nieprzypadkowo zaczyna pisarka swoją księgę: między panem, wójtem i plebanem. Dziś ten rodzaj pejzażu uległ degradacji, w szczególności w sąsiedztwie dużych ośrodków miejskich. Na szczęście nie całkiem i nie wszędzie staropolski i romantyczny krajobraz został zniszczony. Przedstawione przez Barbarę Wachowicz siedziby wielkich Polaków uchowały się dzięki ogromnemu wysiłkowi ich spadkobierców, a także ludzi pasjonatów, takich jak profesor Marek Kwiatkowski, który odbudował i z pietyzmem zaaranżował dwór w Suchej na Podlasiu - "dom, który nienawidzi nieżyczliwych". Na to, co ocalało, powinniśmy chuchać i dmuchać, gdyż jest to wartość bezcenna i najważniejsza wizytówka narodu. Bez tego byłoby smętnie na ojczystej ziemi.

Autorka przewracała przez wiele lat stronice starych dokumentów w archiwach, zszywki stuletnich i starszych tygodników, wielu dzieł literackich oraz książek znawców poszczególnych epok czy wybitnych umysłów, zebrała ogromny materiał ikonograficzny, a także dokładnie objechała i zwiedziła opisane siedziby, by zachęcić czytelników do wyruszenia w podróż śladami kolejno (podaję tu zawartość tylko pierwszego tomu): „pana Nagłowic”; „Jana Czarnoleskiego”; „ostatniego z dawnych rycerzy” - Tadeusza Kościuszki; największego poety polskiego - Adama Mickiewicza; innego z czołowych polskich romantyków - Zygmunta Krasińskiego; a następnie jego przyjaciela - Augusta Cieszkowskiego; geniusza muzycznego - Fryderyka Chopina; „jednego z największych poetów i myślicieli, jakich wydała ziemia polska i chrześcijańska Europa” - Cypriana Kamila Norwida; poety i geografa - Wincentego Pola oraz „najpopularniejszego prozaika polskiego przed Sienkiewiczem” - Józefa Ignacego Kraszewskiego.

Barbara Wachowicz, przybliżając ich sylwetki i miejsca, z którymi byli i są nadal przecież zrośnięci, opiewa wspaniałą polszczyzną (z niesamowitym kunsztem i smakiem dostosowaną do danej epoki) nie tylko piękno sławnych bohaterów i wybitnych artystów, ale także przypomina nam nasz twardy „polski grunt klasyczny”. Autorka wzięła sobie bowiem mocno do serca strofy Wincentego Pola, które cytuje na początku swojej o nim opowieści:

Tam na wzgórzu dwór wesoły;

Te rozłogi i te gaje,

Te klasztory i kościoły,

I przeczyste te ruczaje,

To świat tobie wierny, śliczny,

To nasz polski grunt klasyczny.

O, gdybyśmy umieli własne dzieje czytać

I każdą garść tej ziemi o przeszłość zapytać,

Ach, jakąś by miłością rzekła nam o sobie

I o życiu pradziadów i pradziadów grobie.

Są to piękne słowa o naszej polskiej tożsamości. Idąc tym tropem, Barbara Wachowicz ukazuje nam nasze zakotwiczenie, podpowiada, gdzie i i jak możemy go szukać, mianowicie w bogatej kulturze polskiej i w dziejach przodków. Z każdej gawędy wybrzmiewa olbrzymie zamiłowanie pisarki w polskiej literaturze i historii. Z werwą i dokładną znajomością lat minionych przybliża nam ona wybitnych Polaków i miejsca, z którymi byli związani. Barbara Wachowicz w kreśleniu niezwykłych postaci z naszej przeszłości, z tylu różnych epok i sfer umysłowych, nie ma sobie dziś równych. Jej księga opowieści „o życiu i grobie pradziadów” to jedna z tych, z której płynie pociecha i nadzieja na przyszłość.