"Skrwawione ziemie..."

Skrwawione ziemie nie stanowiły realnego ani wyimaginowanego terytorium politycznego – był to po prostu obszar, gdzie najbardziej zbrodnicze reżimy Europy dokonały swoich najbardziej morderczych czynów. […] Ojczyzny ofiar leżały między Berlinem a Moskwą; skrwawionymi ziemiami stały się po dojściu do władzy Hitlera i Stalina.

Timothy Snyder

Książka historyczna, którą teraz czytam, jest absolutnie wyjątkowa z wielu powodów. Szerzej napiszę o tym w oddzielnym poście, po zakończeniu lektury. Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem czytam już dość długo i z przerwami nie dlatego, że - na przykład  - napisana jest nieprzystępnym  naukowym językiem. Wręcz przeciwnie!

Nad każdą stroną tej publikacji unosi się woń okrutnej, niesprawiedliwej, nieludzkiej śmierci.  Skala emocji przeżywanych w trakcie lektury: wstrząs, szok, wzruszenie itp., zmusza do, chcąc nie chcąc, zamknięcia książki na jakiś czas, aby można było dojść do siebie... Wzruszające są choćby fragmenty o ostatnich dniach życia przetrzymywanych w trzech obozach: Kozielsku, Ostaszkowie oraz Starobielsku, polskich oficerów, którzy przestrzegali  w nich własnego kalendarza politycznego i religijnego (udało im się upamiętnić polskie Święto Niepodległości oraz zorganizowali obchody Bożego Narodzenia). Jednym z więźniów był najsłynniejszy warszawski weterynarz Maksymilian Łabędź, który w obozie opiekował się psami. Szczególnie hołubił kundelka, którego oficerowie nazywali Linkiem, co było skrótem od Stalinka.

Lekturze tej książki towarzyszy rozpacz – wielkie jest bowiem morze ludzkiego cierpienia, nieszczęść i krzywdy przedstawione w tym dziele.

Timothy Snyder (zdjęcie z Wikipedii)

Dziś wspomnę tylko o jednym z walorów Skrwawionych ziem.... Jej autor, wybitny historyk, Timothy Snyder, opisuje politykę masowych mordów dwóch reżimów: nazistowskiego i sowieckiego, nie tylko przez pryzmat narodów, lecz także, a może przede wszystkim, pojedynczych ludzi, zarówno ofiar, jak i sprawców. Przywołuje ich ocalałe świadectwa, pamiętniki i listy. Zachowały się nawet karteczki wyrzucane z autobusów wiozących Polaków do dołów śmierci podczas niemieckich egzekucji w 1940 roku!!!

Historyk oddaje głos jednostkom. Dzięki temu lektura jest ogromnym przeżyciem. Niektóre akapity dławią za gardło i nie pozostawiają obojętnym. Przytaczam kilka cytatów. Może już one sprawią, że zechcecie sięgnąć po książkę, aby wraz z Autorem odbyć niezwykłą lekcję historii i uświadomić sobie, jak pisze w Przedmowie, że dwanaście lat władzy nazistowskiej i siedemdziesiąt cztery lata sowieckiej wywarły ogromny wpływ na naszą zdolność oceny świata.

Lekturę tej książki jesteśmy winni wszystkim ofiarom obydwu reżimów.

Sowieckie klęski głodu

Wracając z wizyty w rodzinnym Berdyczowie, sowiecki pisarz Wasilij Grossman ujrzał pod oknem przedziału żebrzącą o chleb kobietę. Emigrant polityczny Arthur Koestler, który przybył do Związku Radzieckiego pomagać w budowie socjalizmu, miał podobne doświadczenia. Jak wspominał znacznie później, obok stacji w Charkowie, chłopki podsuwały „pod okna wagonów straszne niemowlęta z ogromnymi, kiwającymi się głowami, patykowatymi kończynami i nabrzmiałymi, wystającymi brzuszkami”. Stwierdził, że ukraińskie dzieci wyglądały jak „embriony wyjęte ze słojów z alkoholem”. Musiało upłynąć wiele lat, zanim ci ludzie, uważani obecnie za dwóch spośród moralnych świadków XX wieku, napisali o tym, co zobaczyli.

Timothy Snyder, Skrwawione ziemie. Między Hitlerem a Stalinem, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Świat Książki, Warszawa 2011, s. 45 [wyróżnienia moje].

Terror klasowy

Gareth Jones był jednym z garstki ludzi, którzy mieli okazję przyjrzeć się obydwu ustrojom na początku roku 1933, gdy zarówno Hitler, jak i Stalin konsolidowali swoją władzę. 25 lutego 1933 roku leciał z Adolfem Hitlerem z Berlina do Frankfurtu jako pierwszy dziennikarz na pokładzie samolotu nowego kanclerza Niemiec. „Jeżeli ta maszyna się rozbije – pisał – cała historia Europy pobiegnie innym torem”.

Timothy Snyder, Skrwawione ziemie. Między Hitlerem a Stalinem, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Świat Książki, Warszawa 2011, s. 81.

Terror narodowy

Na wczesnym etapie akcji przeciwko Polakom wielu aresztowań dokonano w Leningradzie, gdzie NKWD dysponowało dużym biurem i gdzie w bezpośrednim zasięgu znalazły się tysiące ofiar. Miasto to było tradycyjnym miejscem osiedlania się Polaków od czasów imperium rosyjskiego.

Pierwsze tamtejsze aresztowania zmieniły życie mieszkającej w Leningradzie młodej Polki Janiny Jurewicz. Jako najmłodsza z trzech sióstr była bardzo przywiązana do najstarszej Marii. Maria zakochała się w młodym człowieku – Stanisławie Wyganowskim. Cała trójka chodziła razem na spacery, przy czym mała Janina odgrywała rolę przyzwoitki. Od 1936 roku Maria i Stanisław byli szczęśliwym małżeństwem. Gdy Marię aresztowano w sierpniu 1937 roku, jej mąż wiedział najwyraźniej, co to oznacza: „Ja ją spod ziemi wydostanę” – powiedział. Gdy poszedł do urzędu dowiedzieć się o żonę, aresztowano i jego. We wrześniu NKWD przyszło do domu rodzinnego Jurewiczów, skonfiskowało wszystkie polskie książki i zatrzymało drugą siostrę Janiny – Elżbietę. Podobnie jak Maria i Stanisław zginęła ona od strzału w głowę i została wrzucona do masowego grobu. Gdy matka Janiny zapytała o nich na policji, usłyszała typowe kłamstwo: córki i zięcia skazano na „dziesięć lat bez prawa korespondowania”. Ponieważ taki wyrok też był możliwy, ludzie wierzyli i mieli nadzieję. Wielu żywiło ją przez dziesięciolecia.

Timothy Snyder, Skrwawione ziemie. Między Hitlerem a Stalinem, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Świat Książki, Warszawa 2011, s. 118 [wyróżnienia moje].

Europa Ribbentropa i Mołotowa

W co najmniej dwóch przypadkach jedno z rodzeństwa zabił terror sowiecki, drugie zaś niemiecki. Janina Lewandowska była wśród polskich oficerów uwięzionych przez Sowietów jedyną kobietą. Już w dzieciństwie wyróżniała się śmiałością; nauczyła się latać na lotni i skakać ze spadochronem. Jako pierwsza kobieta w Europie skoczyła z wysokości ponad pięciu kilometrów. W 1939 roku odbyła szkolenie pilota i trafiła do rezerw wojsk lotniczych. We wrześniu dostała się do niewoli sowieckiej. Według jednej z relacji jej samolot zestrzelili Niemcy. Gdy udało się jej wylądować na spadochronie, jako polskiego podporucznika zatrzymali ją Sowieci. Trafiła do Ostaszkowa, a potem Kozielska. Przydzielono jej własna izbę, a czas spędzała z innymi lotnikami, wśród których czuła się bezpiecznie. 21 lub 22 kwietnia 1940 roku zabito ją w Katyniu i pogrzebano w dole wraz z 4409 mężczyznami. Jej młodsza siostra Agnieszka pozostała w strefie niemieckiej. Pod koniec 1939 roku przystąpiła wraz z kilkoma przyjaciółmi do ruchu oporu. Aresztowano ją w kwietniu 1940 roku, mniej więcej wtedy, gdy zastrzelono jej siostrę. Zginęła w Palmirach 21 czerwca 1940 roku. Obie pochowano w płytkich grobach po fikcyjnych procesach i strzałach w głowę.

Janina Lewandowska

Taki sam los spotkał braci Wnuków, którzy pochodzili z ziem leżących niegdyś na środkowym wschodzie Polski, a czasie okupacji nieopodal granicy niemiecko-sowieckiej. Starszy Bolesław był populistycznym politykiem, posłem na Sejm, natomiast młodszy Jakub studiował farmację i projektował maski gazowe. Obydwaj ożenili się w 1932 roku i urodziły im się dzieci. Jakuba wraz z innymi specjalistami z instytutu aresztowali Sowieci; zginął w Katyniu w kwietniu 1940 roku. Bolesława zatrzymali Niemcy w październiku 1939 roku; w styczniu trafił na zamek lubelski, a 29 czerwca 1940 roku stracono go podczas akcji AB. Na chusteczce napisał list pożegnalny: „Ginę za ojczyznę z uśmiechem na ustach, lecz ginę niewinny”.

Timothy Snyder, Skrwawione ziemie. Między Hitlerem a Stalinem, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Świat Książki, Warszawa 2011, s. 171-172 [wyróżnienia moje].