"Żołnierzu - spocznij! Artysto - trwaj!" Biografia Aleksandra Żabczyńskiego

Fascynującą książkę Ryszarda Wolańskiego przeczytałam z wypiekami na twarzy w ubiegłym roku, ale dziś wracam do niej, bo wciąż tkwią we mnie ujawnione fakty z życia jednego z najwybitniejszych aktorów polskiego kina i teatru. Brakowało mi dotąd czasu, by o tej publikacji napisać tak, jak na to zasługują zarówno autor, jak i znakomicie przez niego sportretowany artysta.

Aleksander Żabczyński… Wszechstronnie utalentowany artysta, piękny duszą i wnętrzem człowiek, wielki patriota. Po lekturze biografii aktor ten zawładnął moim sercem. Żadnego aktora polskiego tak nie pokochałam jak jego. Nawet współczesne gwiazdy, czy to zagraniczne, czy polskie, bledną przy nim, przynajmniej w moich oczach.

Autor biografii wykonał iście tytaniczną pracę dokumentacyjną, kronikarską, pisarską i rekonstrukcyjną. Najtrudniejszym zadaniem było, jak sam autor wyznał, zbadanie i odtworzenie losów wojennych i powojennych Aleksandra Żabczyńskiego. Mamy do czynienia z publikacją wyjątkową na tle podobnych, licznie dziś ukazujących się. Bo nie jest ona jedynie biografią „Żaby”, lecz także swoistą monografią na temat naszego dorobku kinowego i teatralnego, zwłaszcza przedwojennego „Pollywoodu”. Mieliśmy bowiem własny Hollywood, próbowaliśmy go budować z niemałymi sukcesami, czego przejawy opisuje Ryszard Wolański. Trudno nie zadawać sobie pytania, jak wyglądałoby polskie kino, gdyby nie wybuchła druga wojna światowa i gdyby nie jarzmo komunizmu, które narzucono nam po jej zakończeniu.

W życiorysie Żabczyńskiego jak w soczewce skupia się historia Polski XX wieku i naszej wspaniałej kultury, więc nie mogło zabraknąć szerokiego tła, a więc licznych wątków nawiązujących do upojonego wolnością dwudziestolecia międzywojennego, dramatycznej epopei wojennej oraz i powojennej ciemnej nocy stalinowskiej.

Aleksander Żabczyński wziął udział w kampanii wrześniowej jako adiutant 3. Karpackiego Pułku Artylerii Przeciwlotniczej, który wchodził w skład II Korpusu. Jego przełożony zdecydował, że pułk będzie internowany na Węgrzech. Biografowi udało się barwnie opisać, jak wyglądało życie żołnierzy polskich w węgierskim obozie internowania. Z tego okresu pochodzi arcyzabawna historia zamieszania, które mogło skończyć się tragicznie, a to z powodu jednego wulgarnego słowa „k…” użytego przez naszego żołnierza. Węgierski wartownik zrozumiał to słowo opacznie, jako aluzję do jego mamy lub pochodzenia. Nieporozumienie udało się wyjaśnić i nasz żołnierz został uratowany. Mamy więc kolejną przestrogę, by nie przeklinać.

Żabczyński w tym czasie wykazał się brawurą i odwagą, organizując żołnierzom ucieczki z obozu (ku wolności przemierzali całe Węgry, a potem przez Jugosławię, Włochy i Francję). W końcu przygotował też swoją ucieczkę i w maju 1940 roku przedostał się, przechodząc przez cztery granice, do Francji, gdzie formowało się wojsko polskie. Wkrótce przeżyje kolejne załamanie, gdy dowie się, że Francja skapitulowała. Warto dodać, że aktor nie mógł wtedy wiedzieć, iż w grudniu 1939 roku urodziła się jego martwa córeczka. Opuszczając żonę w sierpniu tego roku, nie miał chyba pojęcia, iż jest ona przy nadziei. 

Trzeba było znów uciekać. W czerwcu znalazł się w Anglii, gdzie powoli wracał do równowagi psychicznej. W trakcie dwuletniego pobytu na „wyspie wolności”, jak zwano wówczas Wielką Brytanię, kierowano Żabczyńskiego do dziewięciu ośrodków wojskowych. Kolejne jego wojenne ścieżki to Palestyna, Irak, Egipt i na końcu Włochy, gdzie został ranny w bitwie pod Monte Cassino. Jak opowiada biograf, w trakcie rekonwalescencji spotkał entuzjastę swojego przedwojennego talentu aktorskiego:

Zdjęcie w książce z odznaczeniami, które otrzymał Aleksander Żabczyński

Rozpoznał go pewien żołnierz, który mimo szpitalnej scenografii i upływu wielu lat skojarzył jego zbolałą wojskową sylwetkę z eleganckim bohaterem filmu Pani minister tańczy. Sądząc, że ma przed sobą aktora, który świetnie mówi po włosku, poprosił go o pomoc w napisaniu listu miłosnego do miejscowej dziewczyny. Dopiero wtedy okazało się, że filmowy hrabia de Santis jest Polakiem, a rola była dubbingowana.

Do kraju powrócił siwiuteńki, jak będzie wspominać ich pierwsze po sześcioletniej rozłące spotkanie ukochana żona, i w randze kapitana w grudniu 1946 roku. Po latach mówił:

Całe życie będę pamiętał dwie rzeczy z tego najdziwniejszego w świecie powitania [w porcie w Gdańsku], orzełki bez korony na wojskowych czapkach i smak polskiego chleba.

Jednak do kina wracać już nie chciał, pozostając na deskach teatru. Może czuł, że w mrocznym kraju Bieruta i Gomułki nie ma szans na rozwój kariery na srebrnym ekranie, gdyż komunistom zbytnio kojarzyłby się z burżuazyjnym, sanacyjnym filmem. Choć Żabczyński  nie został przez nich zakatowany jak Eugeniusz Bodo, zabiła go (zmarł  w 1958 r. na zawał) powolna marginalizacja w Polsce Ludowej. Czuł ciężar socjalistycznej rzeczywistości i, mimo że praca w teatrze przynosiła mu ukojenie i radość, coraz bardziej w oczach przyjaciół i żony gasł. A sześcioletnia tułaczka wojenna, w tym ofiarna służba wojskowa, także odcisnęła na nim piętno, zwłaszcza na jego zdrowiu. Jak ujawnia Wolański, aktor był poza tym od czasu powrotu do Polski nieustannie inwigilowany przez tajniaków Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w ramach operacji „Wisła”. Podejrzewano go o kontakty z zagranicznymi służbami, szpiegostwo na rzecz USA, śledzono, kontrolowano jego korespondencję aż do 1955 roku. Dopiero po »odwilżowym« październiku 1956 roku dano mu spokój. W książce opowieści o prywatnych i zawodowych perypetiach powojennych przeplata autor zdjęciami donosów pisanych na aktora. Istnieją dowody, że nawet w garderobach była osoba, która „uprzejmie donosiła”. Te donosy, do których dotarł Wolański, nie są w książce opatrzone żadnym odautorskim komentarzem, co wywołuje dodatkowe piorunujące wrażenie. Taki zabieg kompozycyjny jest symboliczny i daje wiele do myślenia. Na przykład o tym, co wyprawiała bezpieka wobec niego, jak go śledziła, kontrolowała listy... To pokazuje, że ten człowiek miał bardzo silne nerwy, że to wszystko wytrzymał, że o tym nie mówił, choć był świadomy na pewno, iż jest bardzo wszędzie obserwowany. Jest taki jeden donos, który świadczy o tym, że starał się tę sytuację rozładowywać na swój sposób i komentować w teatrze, wplatając do granych ról i kwestii dialogowych swoje słowa.

Oprócz pieczołowicie odtworzonej faktograficznej warstwy na równych prawach w publikacji ulokowały się jeszcze dwie: właśnie symboliczno-historyczna i anegdotyczna. Żadnej biografii nie potrafię wyobrazić sobie bez anegdot (z pieprzykiem lub bez), gdyż w nich zawiera się czasem więcej prawdy o czyjejś osobowości niż w tysiącach dokumentów. Już w przedmowie Romana Dziewońskiego napisanej w (siedemdziesięciolecie bitwy o Monte Cassino) do książki Ryszarda Wolańskiego znajdziemy przedsmak tego, jak krótkie i zabawne opowiadanie o charakterystycznym zdarzeniu z czyjegoś życia może doskonale ukazać jego kluczowe momenty oraz ich wpływ na formowanie się charakteru i światopoglądu. Dziewoński zresztą celnie podkreślił sens anegdot:

Ale tak właśnie - anegdotą - objawia się pamięć o aktorach, którzy zaczęli już występować na niebiańskiej scenie.

Oto, jak wspomina Dziewoński historię o „latającej szczęce”, którą usłyszał o aktorze w pewnej garderobie:

Ta latająca szczęka zaintrygowała mnie do tego stopnia, że drżącym głosem zapytałem, dlaczego pan Aleksander bawił się „latającą” szczęką i  o co tu właściwie chodzi. Oświecony zostałem błyskawicznie. Że został ciężko ranny i, chociaż nie wiedzieli, czy pod Monte Cassino, stracił zęby. I czasami, kiedy w SPATIFF-ie… popił sobie, wyjmował sztuczną szczękę, rzucał o podłogę, mówiąc, że przynajmniej to Anglicy zrobili solidnie. I klął ich zdradę, ale przede wszystkim Sowietów. Do tego serwował głośny komentarz dotyczący tego, co działo się w Polsce stalinowskiej. […] W rozmowach prywatnych pojawiały się komentarze, że „Żaba” jest taką gwiazdą, tak znanym aktorem, że chroni go to przed represjami.

Mało kto dziś wie, że Aleksander Bożydar Żabczyński był doskonałym żołnierzem, dobrym dla podwładnych, a miłość do munduru wpoił mu jego ojciec Aleksander Daniel, który miał szczęście zrzucić carski mundur i nosić z dumą legionowy uniform jeszcze prawie piętnaście lat. Ponadto „Żaba” nie tylko doskonale śpiewał, ale także grał na fortepianie, pasjami malował i rzeźbił. Jak opowiadał Ignacy Gogolewski, „Żaba” lubił dłubać w drewnie w każdej wolnej od teatru czy kabaretu chwili. Kochał polskie morze. Wakacje spędzał z żoną często w Jastrzębiej Górze. Zapisał się złotymi głoskami w historii polskiej kultury. Jego dorobek teatralny, kabaretowy, estradowy i filmowy jest olbrzymi, co skrupulatnie wyliczył biograf. Nie wiedzieć czemu, lekceważony dziś. Wytykano mu i nadal wytyka amanctwo, a przecież potrafił mistrzowsko wcielać się w wiele wszechstronnych ról.

Z żoną Maryną z Zielenkiewiczów w filmie Manewry miłosne

Z podarowanej mi kolekcji wycinków z przedwojennej prasy filmowej wielkiego fana X MUZY, Jana Janoty

Przez jakiś czas podobno łączyło go uczucie z Lodą Halamą, co było publiczną tajemnicą i oboje tych plotek nie skomentowali wtedy.  Nie wierzę w tę historię, gdyż Żabczyński bardzo kochał swoją żonę, a poza tym mam wrażenie, że biograf nie do końca jest tego pewny i również nie wierzy - być może podkoloryzowanym - wspomnieniom napisanym przez Halamę ćwierć wieku po śmierci Żabczyńskiego. Z tym romansem łączono w prasie dziwne trzydniowe zniknięcie aktorki w sierpniu 1933 roku. Jakie były prawdziwe przyczyny jej zniknięcia? Nie do końca biograf to wyjaśnia. Opiera się tylko na jej wspomnieniowej książce Moje nogi i ja. Innych, poza prasowymi artykułami, źródeł nie ma. Loda Halama pojawiła się na jego pogrzebie. Jak opowiedział biografowi Witold Sadowy, stała w lewej nawie kościoła, oparta o filar, z boku, tak jakby chciała pozostać nierozpoznana. Przyjechała do Polski po raz pierwszy akurat w dzień jego pogrzebu wiedziona jakąś tajemną siłą, jak wspomina w swojej książce.

Majstersztykiem, który wieńczy świetną książkę o aktorze,  jest… list biografa napisany do aktora. Wolański rozprawia się w nim, z nieukrywaną satysfakcją, z krążącymi na temat „Żaby” fałszywymi czy przekręcanymi faktami o jego aktorskim dorobku lub życiowych i sercowych sprawach. List stanowi także wyraz hołdu złożonemu wybitnemu artyście, heroicznemu bohaterowi wojennemu i wielkiemu Polakowi. W tym liście jest także znamienny fragment sugerujący, że gdyby nie dokumenty UB, nie można byłoby odtworzyć powojennych losów Żabczyńskiego  oraz perypetii jego żony w trakcie zawieruchy wojennej, szczególnie sercowych i intymnych. Czyż to nie jest smutny paradoks?

Biograf dotarł do wielu niepublikowanych dotąd dokumentów. Bogata ikonografia zdobiąca publikację, zamieszczony na jej końcu wykaz ról filmowych, teatralnych i kabaretowych oraz indeksy to dodatkowe atuty ułatwiające poznawanie sylwetki aktora i jego losów, jakże barwnych i czasami jednak smutnych, gdyż gorzka jest nasza dwudziestowieczna historia.