Podróż "zaczarowaną dorożką" Waldemara Łysiaka

Wsiadłam do "zaczarowanej dorożki"  Waldemara Łysiaka (dobrze, że sobie przygotował parasol przed "deszczem krytyki literackiej") i oczywiście, nie żałuję ani sekundy z nim spędzonej:) Poniżej moje impresje lekturowe, a na początek cytat:

Jest kwestią bezdyskusyjną, że utelewizyjnianie, komputeryzacja i gnijąca edukacja (coraz niższy poziom kształcenia na wszystkich szczeblach, zastępowanie egzaminów łatwiusieńkimi testami etc.) – odegrały decydującą rolę w uwiądzie dawnego nawyku czytania, jak również w degradacji kryteriów czytelniczych, vulgo: w dominacji literatury głupawej, zwanej niegdyś „jarmarczną”, „brukową” lub „wagonową”. Nie mogło być inaczej, gdy tradycyjne lektury dziewcząt (exemplum „Ania z Zielonego Wzgórza”) oraz chłopców ( Verne, Cooper, Stevenson etc.) zostały wymiecione w intelektualnym ”jadłospisie” nastolatków przez gry komputerowe, dziewczęca pisemka quasi-pornograficzne i tandetny film. […] Jak w tej sytuacji ma się bronić literatura „wyższa”? „Nie ma zmiłuj” – walec głupoty rozjeżdża i ją.

 (W. Łysiak, Karawan@literatury, s. 176-177)

Karawan@ literatury Waldemara Łysiaka to najlepsza polska książka o polskich książkach. Wciąga jak haszysz! Prowokuje do myślenia, nie pozostawia obojętnym. Zasmuca i wzbudza ogromny niepokój. Zasługuje na miano elektrowstrząsu. Zresztą można tak ochrzcić większość jego dzieł o charakterze zarówno literackim, jak i publicystycznym.

Charakterystyczny dla Łysiaka dosadny i barwny język jest wyrazem jego wewnętrznego buntu wobec gangreny, jaka toczy polską kulturę, a ściślej - literaturę. Autor Wysp zaczarowanych po prostu bije na alarm. Nie tylko nasz kraj trawią opisane przez niego choroby, lecz także w innych państwach zauważa się podobne tendencje, co ilustruje licznymi przykładami i cytatami. Najnowszą polską literaturę opisuje bowiem na tle globalnego społeczeństwa.

Łysiak dał się już poznać jako świetny obserwator, erudyta i przenikliwy diagnosta otaczającej nas rzeczywistości. Jego bezkompromisowość w wyrażaniu poglądów, antykomunizm oraz znakomitą twórczość doceniają czytelnicy, na których brak nigdy nie narzekał. Bogactwo tematów, które porusza w najnowszej książce, powinno być punktem wyjścia do szerokiej i pogłębionej dyskusji dla ludzi zatroskanych o stan polskiej literatury w III RP, w ogóle kultury. I dobrze by było, gdyby zarówno adwersarze Łysiaka, jak i jego wielbiciele (do których się zaliczam) nie skupiali się na jego osobie i „ognistym”  –  że tak to ujmę – temperamencie, ale na  merytorycznych kwestiach, które opisał. A powodów do niepokoju jest naprawdę sporo. Ale po kolei.

Myślę, że każdy z nas dostrzega te dekadenckie zjawiska, o których alarmuje Łysiak. Swoją bronią uczynił bezsilną jasność umysłu. Czasami tylko to nam pozostaje w czasach ciężkich, a za takie właśnie uważa autor naszą teraźniejszość, o czym informuje już w pierwszym zdaniu. Przywołane wyrażenie zaczerpnął od wielokrotnie w książce cytowanego kolumbijskiego myśliciela Nicolása Gómeza Dávila. Jak napisał Łysiak we wstępie, pragnę bezsilnie jasnym umysłem przeanalizować stan współczesnej polskiej literatury (ostatnie pół wieku), a ściślej: wszelkie uwarunkowania tejże, czyli rynkowe, płciowe, trendowe, rankingowe, awangardowe, reklamowe, salonowe, towarzyskie, koleżeńskie, recenzenckie, polityczne, społeczne, medialne, et cetera, et cetera. A że w swojej analizie nie stosuje żadnej taryfy ulgowej, chyba nie muszę wam wspominać. W tym tkwi między innymi wartość jego publikacji: prowokuje do myślenia i merytorycznej dyskusji, bo jest niezwykle potrzebna. Można często w trakcie lektury odnieść wrażenie, że wiele z przywoływanych na kartach książki osób wyzywa wręcz na pojedynek. Pisze zaczepnie, zadziornie, wojowniczo, stąd nie zdziwię się, gdy któryś z licznych bohaterów Karawan(y) zareaguje równie prowokacyjnie. Ba! Nawet taki zwykły czytelnik jak ja może poczuć się urażony, na przykład gdy mocno wytyka sięganie po produkty literaturopodobne albo gdy wśród marnych pisarzy wymienia naszego ulubionego (szczerze mówiąc, nie czytałam wielu autorów, których przedstawia w negatywnym świetle, ale cenię sobie Bułhakowa, a na temat rosyjskiego pisarza przytacza niepochlebne opinie, przy czym nie są to jego oceny, ale widać, że im przyklaskuje). Jednak w tym swoim wojowniczym tonie nie przekracza tej granicy, poza którą można byłoby poczuć się zażenowanym czy zniesmaczonym, choć niektórych może razić radykalizm jego sądów. Podkreślam jednak: nie jest ważne, jakie nazwiska podaje i w jakim zestawieniu, ale to, żebyśmy potrafili dostrzec uwiąd literatury/kultury i zdiagnozować jego przyczyny, zastanowić się, czy nie zatraciliśmy czasem dobrego smaku i czy nie ulegamy zbytnio podszeptom przedstawicieli mediów podających różne listy bestsellerów, rankingi bądź nazwiska nominowanych lub nagrodzonych przez różna środowiskowe gremia.

Łysiak nie ocenia książek swoich kolegów czy koleżanek po piórze, tylko relacjonuje czyjeś opinie, gdyż – jak akcentuje – nigdy nie uprawiał krytyki literackiej, a tym bardziej literackiego pamfletu. Autor Wysp zaczarowanych pragnie przede wszystkim skłonić do refleksji, między innymi na temat zapaści polskiej edukacji, czego skutki można już obserwować, choćby taką tego konsekwencję, że dzisiejszy absolwent liceum nic nie wie o Brunonie Schulzu… (to jest mój przykład zaczerpnięty z blogosfery; jedna z blogerek wspomniała o tym, że ktoś w komentarzu pod jej postem na temat autora Sklepów cynamonowych przyznał się, iż nie wie, kto zacz!). Degrengoladę tego rodzaju Łysiak komentuje następująco: Dawniej głupek po studiach mylił Cortazara z Cortezem, a dziś ten głupol, zmultiplikowany do hordy, nawet nie zna tych nazwisk, jak również nazwisk geniuszy twórczych, nie obiły mu się o uszy, niepotrzebny mu taki balast. Degradowanie kulturowe Polski ma swoje źródło właśnie w edukacji. Oprócz fatalnej edukacji do głównych winowajców raka toczącego polską kulturę zalicza pisarz media ogłupiające elektronicznie oraz komunizm i postkomunizm. Jak zwykle bez owijania w bawełnę Łysiak opisuje swoje bolączki i dzieli się spostrzeżeniami. Skrupulatnie odnotowuje najważniejsze, najciekawsze wydarzenia literackiej sceny III RP. Od frapujących, sensacyjnych, niekiedy nawet pikantnych historyjek książka aż puchnie, a jednym z kluczowych wątków są wojenki Salonu z Antysalonem i vive versa. Łysiak ubolewa nad globalnym zjawiskiem narzucania rzeszy czytelnikom własnej fascynacji poglądami lewicowymi przez wydawców i krytyków literackich. Aby nie być gołosłownym, przytacza podobne poglądy zachodnich intelektualistów i pisarzy. Książka Łysiaka uświadamia, że odbiorcy mediów, w tym miłośnicy literatury pięknej, nie zauważają, jak ich umysły i dusze są bombardowane lewicowymi dogmatami.

Zawodowi krytycy literaccy zaś cierpią na brak dobrego smaku i zdrowego rozsądku w ocenie lektur, a ponadto zbytnio ulegają emocjom charakterystycznym dla wojenek Salonu z Antysalonem i vice versa, przy czym Łysiak podkreśla, że ta walka jest nierówna. Wojna „różowego” vel „ michnikowskiego” Salonu III RP z białogwardyjskim Antysalonem III RP jest nad Wisłą faktem już ponad dwudziestoletnim  i krytyka literacka ma w tym swój udział – stwierdza pisarz, co nie powinno być dla nas zaskoczeniem. Nic dziwnego zatem, że przeciętni czytelnicy także błądzą. Bo kto ma im pomóc rozeznać się w tym, który z nachalnie promowanych utworów jest wartościowy oraz dobry, bo ciekawy, skoro w opiniach krytyków literackich dostrzega tyle sprzeczności? Łysiak stara się podpowiedzieć, jak mogą sobie z tym poradzić. Belgijski pisarz i krytyk literacki Simon Leys (nie wspomina o nim Łysiak, ale chcę go tu zacytować, bo czytałam niedawno jego eseje), podając przykład, że Malraux nie lubił Montaigne’a i przyznawał, że bardzo słabo go zna, zwraca uwagę, że bezapelacyjne sądy i arbitralne potępienia towarzyszą zazwyczaj pracy twórczego geniuszu […]. Szokuje nas za to, kiedy takie zaćmienie smaku spotykamy u krytyka. 

 O takim szoku pisze właśnie Łysiak i wymienia trzy cechy złego krytyka literackiego: kompleks niespełnionych literatów, żurnalizację (alias „felietonizację”) uprawianej przez niego krytyki literackiej oraz koteryjność, czyli frakcyjną (alias mafijną) interesowność. Uważam, że są to niezwykle trafne diagnozy. Najbardziej irytujące i brzemienne w negatywne skutki są, jak to ujmuje pisarz, żurnalizacja i sitwowowość krytyki literackiej. Gdy omawia wymienione gangreny, obficie cytuje, np. przywołuje słowa Klejnockiego o upadku profesjonalnego dyskursu o literaturze i mcdonaldyzacji prasy kulturalnej oraz hasło Ziemkiewicza: litbraderyzację (@ Rafał Ziemkiewicz 2003).

Niektóre z rozdziałów tworzą soczyste portrety znanych publicystów i pisarzy. W publikacji roi się też od krotochwilnych dykteryjek. Jedną z nich, doskonale mi znaną wcześniej, a dotyczącą krakowskiego życia literackiego (w Krakowie aż huczało wtedy! Bohaterem tej historyjki jest profesor, na którego zajęcia uczęszczałam), określił jako kuksaniec galicyjski, co mnie rozśmieszyło do łez. Porusza też takie problemy, jak: hersztowie i służący im motorniczowie rynku literackiego, głosowanie czytelników przy kasach (czyli listy bestsellerów), frontmeni political corectness i ich metody, np. metoda hu hu (kolejne znakomite określenie!), bessa jakości artystycznej tekstów, czyli literatura laptopowa (@ copyright by Waldemar Łysiak, 2004), pseudopisarze, modernistyczne/postmodernistyczne „flaki z olejem”, mącenie umysłów czytelników przez recenzentów, skandale związane z życiem literackim jako jedyna cecha pozytywna polskiej literatury ostatnich dekad (pod tym względem Kraj Priwiślański jest prymusem, czołówką światową), „drugie twarze” hołubionych pisarzy, pornografomania, „literatura piękna inaczej”, dwie fazy szczególnego stężenia głupoty w literaturze pięknej, strach zawodowych jurorów przed wskazywaniem palcem konkretnych erupcji głupoty, „efekt Whartona” (@ copyright by Jerzy A. Rzewuski 2008), różnica między literaturą tandetną a literaturą głupią, literackie produkty żeńskie w kontekście zjawiska ochrzczonego hasłem: „chłopaki nie płaczą i nie czytają”, terror kulturowy, który wiąże się z szeroko pojętym lewactwem jako źródłem, czyli producentem, czyli sprawcą – z komunizmem (bolszewizmem, stalinizmem itp.), z socjalizmem (nazizmem, faszyzmem itp.) czy z goszyzmem chowu francuskiego (jakobińsko-markistowskiego). Ponadto omawia takie zjawiska, jak: literatura na niby (@ copyright by Marek Nowakowski 2010), żurnalizujący beletryści i beletryzujący dziennikarze, szmira i grafomania, naparzanki wewnątrzbranżowe oraz reklama kumoterska.

Dlaczego wymieniłam aż tyle rozważanych przez Łysiaka zagadnień? Aby nie tylko pokazać ich ważkość oraz mnogość, ale także zwrócić uwagę na barwność i dosadność wyrażeń, których używa lub które cytuje pisarz, co sprawia, że lektura Karawan(y) literatury z każdą stroną zwiększa u czytelnika głód narkotyczny. Autor jest bowiem mistrzem celnych i dowcipnych ripost.

Należy bić w dzwony, bo jest naprawdę niewesoło z polską literaturą oraz ze stanem czytelnictwa w III RP, edukacją i elitami kulturowymi. Jednych wywody Łysiaka, który czarno patrzy na otaczającą nas rzeczywistość, będą irytować, oburzać, innym pozwolą się z jego poglądami zidentyfikować, sprowokują do polemiki czy namysłu lub dadzą odwagę do działania (np. w obronie polskiej edukacji) i otwartego sprzeciwu wobec opisanych przez niego negatywnych zjawisk, choćby niegłosowania przy kasach na badziewie reklamowane metodą hu hu. Dla łysiakomanek (i łysiakomanów, bo przecież panowie, wbrew temu, co pisarz twierdzi, również czytają) oraz dla adwersarzy pisarza miałabym taką radę: starajmy się unikać bezkrytycznej afirmacji (nie wiem, czy mi się to udało w powyższych impresjach: oceńcie sami) i totalnej negacji. Warto bowiem serio potraktować niektóre argumenty Łysiaka. Z treści publikacji wyłania się konsekwentny obraz zaangażowania i troski jej autora o kondycję literatury/kultury polskiej jako obszaru koniecznego poddaniu głębokiemu namysłowi oraz jako przedmiotu większej dbałości o te sprawy ze strony każdego z nas.

Wszystkie cytaty (oprócz jednego: z esejów Leysa) zaznaczone kursywą pochodzą z: W. Łysiak, Karawan@ literatury, Nobilis, Warszawa 2012/2013.