O postrealnym świecie, w którym zanurzeni są młodzi z wielkich miast

Przerabianie przez cały tydzień swojego jedynego, niepowtarzalnego, nieubłagalnie mijającego życia na pieniądze musi skończyć się głupawką, zwierzęcym wrzaskiem „mam prawo do odrobiny wolności!!!”. Nawet jeśli ta hektyczna, hurtem realizowana wolność, która musi wystarczyć na cały kolejny tydzień, oznacza prawo do swobodnego robienia z siebie palanta, darcia śluzówki genitaliów na strzępy i do spania potem z głową w sraczu.

Tak Masłowska opisuje w swojej najnowszej powieści piątkowe szaleństwa „młodych, wykształconych, z wielkich miast”. Musiała ta książka zaboleć pseudoautorytety lansujące od zarania III RP hasło „Róbta, co chceta”. Ale po kolei.

Po Kochanie, zabiłam nasze koty Doroty Masłowskiej sięgnęłam trochę z przekory, trochę z ciekawości. Lubię po jakimś czasie skonfrontować się z utworami autorów hołubionych przez rodzimych recenzentów i gremia wszelkie. Zawodowi krytycy literaccy, usadowieni zarówno na lewej, jak i prawej barykadzie (przy czym ta pierwsza, jak łatwo zauważyć, uprawia terror kulturowy w większej mierze, bo ma liczniejsze i większe armaty), cierpią bowiem ostatnio na brak dobrego smaku i zdrowego rozsądku, o czym słusznie wyrokuje Waldemar Łysiak w swojej ostatniej książce, więc staram się zachować dystans do wszelkich nagradzanych i „cmokanych” pisarzy. Zanim jednak napiszę o swoich wrażeniach po lekturze powieści Masłowskiej, opiszę w skrócie to, co działo się wokół pisarki w trakcie jej promocyjnej, właściwie medialnej trasy.

Z najnowszym utworem Masłowskiej wiąże się bowiem pewna typowa dla polskiej sceny literackiej historia. Warto o niej wspomnieć, bo świetnie ilustruje ona te wszystkie zjawiska, o których alarmuje Łysiak, mianowicie sitwowość polskiej krytyki literackiej, która jest wypadkową wojny „różowego” vel „michnikowskiego” Salonu III RP z białogwardyjskim Antysalonem III RP. Otóż pisarka udzieliła w październiku (tuż przed pojawieniem się powieści w księgarniach) wywiadu dla „Rzeczpospolitej” (oczywiście to była jeszcze „stara” Rzepa, przed głośną „czystką” dokonaną na polecenie obecnych władz rządowych – warto odnotować owo słynne nocne spotkanie wydawcy dziennika z rzecznikiem rządu, w czasie którego ten pierwszy informuje polityka partii rządzącej, co się ukaże następnego dnia! Wyobrażacie to sobie na przykład we Francji, w Wielkiej Brytanii albo w Stanach Zjednoczonych?). Co powiedziała Masłowska Mariuszowi Cieślikowi? Na pytanie dotyczące samotności i niezrozumienia drugiego człowieka pisarka odpowiedziała:

Może to, co teraz powiem, zabrzmi w moich ustach dziwnie, ale myślę, że to wynika z braku Boga. Świat bez Boga stracił czubek, środek: zdeformował się. A ludzie zatracili poczucie proporcji, poczucie tego, co jest ważne. Dlatego odsuwają od siebie ból, chorobę, śmierć. Nawet jeśli przydarza im się coś poważnego, to przeżywają to w sposób ekstremalnie płytki, formalny albo biorą środki znieczulające, uspokajające. W tej potężnej maszynerii, jaką jest ludzki umysł i dusza, mielą jakieś śmieci, papierki, bzdury. A potem na nic innego nie wystarcza już energii ani czasu. Na temat mojej nowej książki usłyszałam wiele opinii bagatelizujących jej przesłanie, na przykład taką, że to, że żyjemy w bzdurze i jesteśmy samotni to banał, że to nic odkrywczego. Cóż, to zadziwiające, jak bardzo stało się to oczywiste, przezroczyste, jak bardzo to w sumie zaakceptowaliśmy. A dla mnie to jedna ze składowych Apokalipsy, która dokonuje się na naszych oczach. Podstawowy temat współczesności. Skoro nie ma akurat wojny i pozornie nic nie zagraża naszej wolności...

Rozmówcy poruszyli wiele interesujących wątków, nie zabrakło w wywiadzie odniesień do sytuacji obyczajowej oraz społeczno-politycznej naszego kraju. Była mowa o tym, dlaczego w Polsce stadnemu myśleniu ulegają ludzie ponoć najlepiej wykształceni i – jak mówi Cieślik – „pozornie najbardziej inteligentni”:

    Bo jest im najwygodniej, bo czują się najfajniejsi. I przez to tracą czujność. [...] Ci, którzy czują się zupełnie wolni od premiera kabaczka czy prezydenta kartofla i zmazy „ciemnogrodu”, żyją często w największej ciemnocie.

Mocne słowa. A dalej jest jeszcze bardziej ciekawie, bo między innymi na temat katastrofy smoleńskiej i posmoleńskiej:

DM: - W katastrofie smoleńskiej widzę wielkie cierpienie osobiste wielu ludzi, cierpienie, którego nie jestem w stanie zrozumieć i o którym nie miałabym tupetu się wypowiadać.

 Rz: - Ale nie słyszałem też pani głosu wśród drwiących z katastrofy, rodzin ofiar czy obrońców krzyża.

 DM: - Bo to jedna z rzeczy, które mnie nie śmieszą.

Przywołane przez Cieślika gorszące sceny pod krzyżem na Krakowskim Przedmieściu, szyderstwa wychodzących z knajp kierowane do modlących się, wołania „Jeszcze jeden” pod adresem Jarosława Kaczyńskiego Masłowska komentuje:

    To było bydło. Widziałam na wystawie w Muzeum Sztuki Nowoczesnej film „Krzyż”. Widziałam też u znajomych jakieś urywki z TVN z tych szamotanin pod pałacem. To bardzo znamienne, że ta sama sytuacja może zostać pokazana na dwa tak skrajnie różne sposoby. Oba są tak wybiórcze, że dopiero wymieszane w równych proporcjach, dałyby prawdziwy obraz. Ale on byłby raczej niewesoły. Zrobiła na nie ogromne wrażenie skala zbydlęcenia społeczeństwa. Było to tym bardziej przygnębiające, że wielu ludzi, sikając na znicze, miało przekonanie, że robi to w imię inteligencji i zdrowego rozsądku.

Na koniec Masłowska wypowiedziała się też o środowisku „Krytyki Politycznej”.

 Rz: - W naszej poprzedniej rozmowie powiedziała pani, ze woli być na sztandarach prawicy niż w gnijącej „Krytyce Politycznej”.

 D.M: - Tak naprawdę to nie chcę być i nie będę na żadnych sztandarach. Ale rzeczywiście dla mnie „Krytyka” to festiwal poprawności politycznej, udającej niepoprawność, wzajemne przekonywanie się przekonanych. […] Jeśli chodzi o „Krytykę Polityczną”, to osobiście już wolę sobie kupić „Krzyżówki z głową”. Uważam, że więcej z nich można wynieść.

Całą rozmowę można przeczytać tutaj.

Po tym wywiadzie Antysalon ogłosił, że „Wyborcza” już nie kocha Masłowskiej. I „Krytyka Polityczna” jej nie kocha, bo ukazały się rzeczywiście zgryźliwe opinie: Dariusza Nowackiego w „Gazecie Wyborczej” i niejakiego Jasia Kapeli na stronie internetowej Krytyki Politycznej. Środowiska te, które dotąd pod niebiosa wynosiły pisarkę, ostentacyjnie się od niej odcięły po tym wywiadzie, ale za to Antysalon zaczął ją uwielbiać. Oliwy do ognia dolała jeszcze sama literatka, udzielając wywiadu także dla TVN w programie „Xięgarnia”. Można go obejrzeć tutaj i tutaj.

W wywiadzie telewizyjnym pisarka podtrzymała swoje najważniejsze tezy wypowiedziane w rozmowie z Cieślikiem dla Rzepy, choć sama sobie trochę zaprzecza, gdyż wcześniej powiedziała, że nie chce być wciągana na żaden sztandar, a tu jednak przyznaje się wprost, że bardziej odpowiada jej konserwatywne podejście do świata:

Szczerze mówiąc wolałabym być wciągnięta na sztandar prawicy, niż to ciągłe swoje sflaczałe i pozbawione przekonania powiewanie na sztandarze lewicy.

Wybaczcie ten przydługi wstęp dotyczący nie tyle samej książki Masłowskiej, ile tego szumu, który wywołują „metodą hu hu”, jak by to powiedział Łysiak (czyli hucpiarskiej hucpy) obie strony. Chcę przez to pokazać, jak bardzo zagubiony może być zwykły czytelnik w tym całym jazgocie. Jak nie stracić osobistej busoli czytelniczej? Gdzie są prawdziwi krytycy literaccy, którzy nie będą oceniać walorów artystycznych utworu przez pryzmat swojego światopoglądu, ale z zachowaniem profesjonalizmu i typowych cech dyskursu literackiego?

Mimo tego okołoksiążkowego szumu i wynikającego z tego zagubienia, a nawet niesmaku, zdecydowałam się kupić powieść w czasie krakowskich targów, zdobyć autograf pisarki i przeczytać najnowszy produkt Doroty Masłowskiej. Sama autorka przyczyniła się do jazgotu wokół powieści, gdyż ewolucja jej poglądów nie mogła ujść uwadze i obydwie strony musiały to odtrąbić na swój sposób.

Do przeczytania powieści wystarczył mi jeden wieczór, który okazał się zresztą dzięki lekturze przyjemny i pożyteczny. Podkreślam: nie czytałam poprzednich książek pisarki, więc nie będzie to porównawcza analiza, jedynie impresje na temat ostatniego jej utworu.

Lektura powieści Kochanie, zabiłam nasze koty wywoływała u mnie śmiech, ale przede wszystkim okazała się gorzka jak piołun. Masłowska przypatruje się bowiem w tej powieści mojemu pokoleniu. Ba! Wsadza dzisiejszym trzydziestolatkom (choć głównymi bohaterkami są kobiety) szpilki, czyli dokucza, dogryza, robi ironiczne, złośliwe uwagi, oczywiście w zawoalowany literacko sposób. Znakomicie naigrywa się z ich płynięcia z nurtem, a nie pod prąd, z ulegania sączącej się ze środków masowego przekazu propagandy, z bezkrytycznego łykania tez głoszonych na łamach swoich ulubionych pism lajfstajlowych typu „YogaLife”, porad z książek typu „Życie pełne cudów. Zauważ magię istnienia w 14 dni”, z której dowiadują się, że otaczają je tysiące wspaniałych rzeczy, „wystarczy wyciągnąć ręce i czerpać garściami”, „rozpuścić toksyczne uczucia w oddechu” oraz „uświadomić sobie, ile szans codziennie zaprzepaszczasz”.

Sposób (nie)myślenia i mówienia Farah i Joanne, bohaterek wykreowanych przez nie tyle pisarkę, co współczesną rzeczywistość, stanowi imitację przekazów płynących z wytworów medialnych, a przez to niesamowicie sztucznych i przejaskrawionych. Wychowane w kulturze obrazkowej, spędzające cały czas przed telewizorem lub komputerem, niczym się nieinteresujące, nie potrafią rozmawiać i nawiązywać szczerych i opartych na zaufaniu więzi. Znajomość Fah (zapalona czytelniczka pism na temat medytacji) i Joe (buddystki i wegetarianki) oparta jest na iluzorycznej przyjaźni:

W ciszy, coraz rzadszych spotkaniach i kurtuazyjnych telefonach, rosła między nimi jakaś zadra. Asymetria priorytetów, zapatrywań na życie, konwencji estetycznych, stosunku do życia. To, co podobne, gdzieś znikło, pochowało się po kątach przed tym, co nie było już o takie „po prostu różne”, lecz totalnie przeciwstawne, niemożliwe do pogodzenia, a wręcz kompletnie się wykluczające.

Czy ktoś z nas, czytelników, niezależnie od wieku, nie mógłby przyznać, że ten cytat to charakterystyka naszych zanikających, coraz bardziej wątłych relacji z innymi? Czyż nie zamknęliśmy się we własnych prywatnych światach i odgrodzili od drugiego człowieka na strzeżonych osiedlach, w ładnych mieszkaniach zakupionych na kredyty? Coraz większa cisza panuje między nami, jak zauważa Masłowska, a jeśli już dochodzi do spotkań, to rozmowy toczą się wokół błahych spraw: liczenia kalorii (- Właśnie, one są ponoć zdrowe. – Mają dużo witaminy kalcium. – I witaminy LO. – I są nisko-kalo-ryczne. – Niskokaloszoryczne!), jedzenia: (- Za bardzo kocham skrzydełka z BBQueen Grill. No i Daimsy. Daimsy są lepsze niż orgazm), co kto napisał na Twiterze i Facebooku, ubrań czy podróży (- Objedziecie razem Węgry, na wielkim pęcie salami? – Zgadłeś, Jed. A po drodze zajrzymy nad ocean; mój tyłek tylko marzy, by być zanurzonym w oceanie). Szczytem autorefleksji są wyznania pseudofilozoficzne w rodzaju: - To takie uczucie ogarniającej człowieka kompletnej niemożliwości. Niemożliwości niczego!  Swoich uczuć nie potrafią wyrazić inaczej niż za pomocą oklepanych frazesów i zwrotów, a na temat swoich znajomych i „przyjaciół” myślą i monologują (bo przecież nie rozmawiają), używając formułek typowych dla dzisiejszych feministek i haseł z kolorowych marszów, czyli przez pryzmat domniemanej orientacji seksualnej (- Moim zdaniem jest lesbą. – Nie jest! – Jest. – To przez te buty, które nosi. – Coś jakby „szpilki trekkingowe”? Wygląda  przez nie, jakby wiecznie szła do piwnicy po konfiturę do herbatki). A jak mieszkają i żyją? Wśród wielu zbędnych, ale modnych rekwizytów reklamowanych jako osiągnięcia współczesnej cywilizacji i bez hamulców, na maksa, zgodnie z dewizą wyczytaną w książce o życiu pełnym cudów.

Pod maskami, pozami i zachowaniami podejmowanymi według filozofii „Żyje się tylko raz” kryją się pustka i samotność (- Zawsze jak się skończymy kochać, bierze mnie coś takiego smutnego). Zanurzeni w sztucznej rzeczywistości i sztucznych relacjach trzydziestolatkowie  nie mówią swoimi słowami, jedynie zapamiętanymi sloganami. Myślą wyłącznie „poprawnie”, otaczają się reklamowanymi wszędzie gadżetami, przystrajają w piórka uduchowionych ludzi, bo przeczytali magazyn o medytacji i jodze; pomiędzy kolejnymi wypadami na karaoke, fitness lub do hipermarketu, zrzucaniem zbędnych kilogramów, zbieraniem na Facebooku jak największej liczby znajomych, starają się zarabiać pieniądze, bo są przecież pracoholikami, na dodatek spłacającymi kredyty. Diety-cudy, pop-religie (Mam totalnie religijną fazę – mówi o sobie jedna z bohaterek) i pop-psychologie usilnie promowane przez rozmaitych szarlatanów duchowych – to nie jedyne pułapki, w które wpadają. Przeżywane przez współczesnych trzydziestolatków rozdwojenie swojej osobowości (Najgorsze, że nie potrafiła się na żadną z tych wersji jednoznacznie zdecydować) to rezultat braku oparcia w rodzinie w czasie, gdy dorastali, braku twardego kręgosłupa moralnego i silnej indywidualności. Ich tożsamość  to kolekcja bzdur, […] skwapliwie poskładana ze wspomnień, myśli, śmieci, gustów, obsesji, przykrości… Tak ukształtowana, zostaje wchłonięta, zassana, rozproszona. Rozpierzcha się, rozpełza, rozpływa w oceanie innych…

Masłowska świetnie ukazała rozterki młodych, aspirujących z wielkich miast. Ich totalne zagubienie, utratę wartości, a co za tym idzie - tożsamości, przygnębienie i samotność. Trafnie zdiagnozowała zjawiska, które przyczyniły się do przedstawionej w powieści kondycji dzisiejszych trzydziestolatków: histerycznych snobów, zagonionych singli. poliamorycznych ludzi ukształtowanych przez postmodernizm obyczajowy, seksoholików i alkoholików, przemęczonych i cierpiących na spadek wydajności, zajętych myśleniem wyłącznie o sobie, rodziców wychowujących dzieci przez Skype’a… Wyjałowiona, wyprana z wszelkich wartości popkultura promowana przez pseudoautorytety, które dzierżą rządy dusz, gdyż mają olbrzymie narzędzia ku temu, sieje spustoszenia na tyle duże, iż trudno uciec od czarnych myśli i wizji. Kochanie, zabiłam nasze koty to rewelacyjna książka o POSTREALNYM świecie, który sami sobie stwarzamy, bo przyjaźnimy się przez Facebook, mylimy wolność ze swobodą, pozwalamy rozmaitym kuglarzom strojącym się na autorytety, żeby robili nam wodę z mózgu i zmieniali młodych ludzi w bezkształtnych, nieszczęśliwych ludzi, w syreny, którym grozi wyginięcie. Miałam czasami nieodparte wrażenie, że pisarka zobrazowała jakąś nieuchronną apokalipsę, która przecież może się ziścić, bo opisana przez nią fatalna kondycja pokolenia przynieść może wyłącznie złowrogie skutki. Jedna ze zlepionych przez Masłowską z różnych dominujących cech współczesnego młodego człowieka postaci postawi zresztą złowieszcze pytanie: Może jest koniec świata?

Wszystkie cytaty oznaczone kursywą (oprócz tych z wywiadów) pochodzą z powieści Doroty Masłowskiej, Kochanie, zabiłam nasze koty, Noir sur Blanc, Warszawa 2012.