"Komu wolno sądzić ocalałych?"

Getto było centralnym zdarzeniem jej losu, sceną najważniejszą. Podstawowym punktem odniesienia. Wobec niego wszystko się działo.

Nie wiedziała wówczas, że całe jej życie określą te właśnie dni, piętnaście miesięcy spędzone za murem, kiedy miała niewiele ponad dwadzieścia lat. Co się wtedy wie, jak dorasta, czym dysponuje w walce ze światem?

Mnóstwo sensownych i potrzebnych pytań, a niewiele odpowiedzi. Książka Agaty Tuszyńskiej to prawdziwie świdrująca lektura. Poruszające studium piekła, jakie po wojnie stworzyli sobie nawzajem Żydzi, którzy ocaleli z Holokaustu. Opowieść o samotności i cierpieniu żydowskiej pieśniarki, zaszczutej być może niesłusznie przez rodaków, którzy uparcie głosili plotki o jej współpracy z gestapowcami, ale nigdy nie mogli jej tego udowodnić, wzbudza niezwykle mocne uczucia. W tej sieci wzajemnych oskarżeń próbowała się poruszać Tuszyńska. Uparcie i odważnie drążyła i szukała prawdy. Nie udało się. Po ponad pół wieku od wojny zacierają się ślady, świadkowie albo już nie żyją, albo milczeli (na przykład Władysław Szpilman nigdy publicznie nie wypowiedział i nie napisał ani jednego zdania o Wierze Gran, z którą w getcie codziennie pracował w kawiarni „Sztuka” przez kilkanaście miesięcy i dla której specjalnie pisał piosenki), a słowa o pieśniarce tych osób, z którymi rozmawiała autorka, trudno jej było potwierdzić. Jedni jej bronili i zapewniali o jej niewinności, a drudzy oskarżali. Dokumenty jakieś podobno istniały, a te nielicznie zachowane wzbudzają wątpliwości, ponieważ to, czy są one wiarygodne, czy zapisane w nich fakty odpowiadają prawdzie – niełatwo ustalić nawet najlepszym historykom. 

Historię Wiery Gran Tuszyńska napisała tak, jakby się mówiło na przerywanym oddechu. W prowadzonej przez autorkę narracji wyraźne są pauzy, zawieszenia głosu, a przede wszystkim pytajników jest więcej niż oznajmień. Zdanie są krótkie, lapidarne. Czy zwięzły, lakoniczny, w pewnym sensie chropowaty styl jest charakterystyczny dla twórczości Tuszyńskiej – trudno mi powiedzieć, bo nie czytałam jej innych książek, ale on wzmacnia wartość jej książki. Taką metodę opisania tragicznego życia piosenkarki autorka mogła wybrać celowo i w poczuciu pokory, ponieważ nie udało jej się, mimo tytanicznej i zasługującej na najwyższe uznanie pracy, wyjaśnić licznych zagadek tkwiących w biografii Wiery Gran. Z tego względu wiele jest w książce fraz typu „nie wiem”, „nie znalazłam”, „dlaczego”, „być może”, „wydaje mi się”… Czytelnik także musi się ukorzyć przed tajemnicą losu pieśniarki oraz przed mądrością tych, którzy doświadczyli wojny i przeżyli Zagładę.

Książka jest również opowieścią o szukaniu prawdy: moralnej, życiowej, niepodważalnej, odwiecznej. Dążenie do prawdy, pragnienie jej odkrycia to podstawowe przesłanie publikacji Tuszyńskiej. I pokora też jest ważna – podkreśla autorka. Bo komu wolno sądzić ocalałych? – pyta.

Przy tego typu książkach zawsze się zastanawiam, jaka jest granica w ujawnianiu niezwykle intymnych szczegółów życia osoby, jak to się dziś ujmuje, publicznej. W czasie lektury książki Tuszyńskiej coś się czasami we mnie buntowało. Miałam nieprzyjemne uczucie, że autorka odsłania zbyt dużo szczegółów na temat swojej bohaterki, że pozbawia ją tego wszystkiego, co każdy człowiek chciałby zachować dla siebie w sekrecie. Tuszyńska bywa niezwykle pedantyczna, na przykład wtedy, kiedy opisuje jej romanse lub gdy wylicza i pokazuje jej osobiste przedmioty. Czy to potrzebne? Czy warto wywlekać na światło dzienne najintymniejsze sprawy, jeśli prawdopodobnie nie pomoże to w ustaleniu najważniejszych faktów, czyli w analizie domniemanej kolaboracji? Śmiem wątpić, zwłaszcza że w zamierzeniu swoim autorka nie pisała biografii, jak to zaznaczyła na końcu książki. A może się mylę? Nie wiem, zawsze mam tego typu wątpliwości.

Z książki Tuszyńskiej przebija szczególna więź, jaka powstała między autorką a jej bohaterką dzięki wielokrotnym spotkaniom, do których doszło w ciągu kilku ostatnich lat życia Wiery Gran w jej paryskim, zagraconym pamiątkami mieszkaniu. Uczestniczymy w tych trudnych spotkaniach nie bez emocji razem z pisarką, bo dosyć dokładnie je przedstawiła i udokumentowała. Opowiadające o nich rozdziały ukazują silną osobowość żydowskiej śpiewaczki, która ofiarnie walczyła o swoje dobre imię, a także tworzą w pewnym stopniu studium choroby psychicznej, na jaką cierpiała Wiera Gran u schyłku swego życia. Poznajemy także ludzi, których los stawiał na jej drodze, między innymi Kazimierza Jezierskiego, z którego pomocą udało jej się wyjść z getta, a potem ukrywać na aryjskiej stronie. Tuszyńska przybliża czytelnikom historię niezwykłego związku między nim a piosenkarką, która rozstała się ze swoim "mężem" (to jedna z zagadek, bo nie wiadomo, czy wzięli ślub), wyjeżdżając sama do Izraela, ale pozostali sobie bliscy (o czym świadczy korespondecja), mimo że żyli w oddaleniu, aż do śmierci Jezierskiego w 1994 roku.

Pod względem przesłania, kompozycji, treści i języka literackiego książka, którą napisała Agata Tuszyńska, choć trudno gatunkowo ją zaklasyfikować, jest piękna i autentycznie bolesna. Zawiera się w niej duży ładunek życiowej prawdy o ludzkim losie, który bywa okrutny i bezlitosny.

Tutaj można obejrzeć film dokumentalny o szukaniu przez Agatę Tuszyńską materiałów do książki o Wierze Gran.