Kresowe peregrynacje z albumem wydawnictwa Arkady

Magda i Mirek Osip-Pokrywkowie zajęli się głównie tak zwaną polską Ukrainą. Jak napisał Seweryn Goszczyński w powieści poetyckiej pt. W zamku kaniowskim,

tą częścią ziemi, którą od wschodu Dniepr oblewa, Boh od zachodu, od północy Wołyń, a od południa chersońskie stepy otaczają.

Z Leksykonu zabytków architektury Kresów południowo-wschodnich wyłania się skomplikowany wskutek zawieruch dziejowych i niezwykle barwny zarazem obraz przeszłości polskiej na ziemiach należących dziś w dużej mierze do Ukrainy.

Książka może być wspaniałą pomocą przy lekturze literatury pięknej i wspomnieniowej. Czytając ostatnio wspomnienia pisarza rodem z Wołynia, Feliksa Trusiewicza, pt. Ścieżki mojego życia, mogłam zajrzeć do leksykonu, aby sprawdzić, czy coś ocalało i jaki jest obecny stan miejscowości czy miast, które należały do krainy dzieciństwa i młodości autora. Leksykon pozwala ponadto przełożyć literacką wizję opisanych w klasycznych utworach poetyckich czy prozatorskich terenów kresowych na język geograficzny, a więc umiejscowić w konkretnych (przeszłych i obecnych) realiach historyczno-społecznych. Sprzyjają temu nie tylko liczne fotografie wykonane przez Magdę i Mirosława Osip-Pokrywków i znajdujące się obok nich szczegółowe opisy danego zabytku, lecz także zamieszczone na końcu mapy. Taki był zresztą ich zamiar, o czym wzmiankują we wstępie. Autorzy słusznie zauważają, że

W świadomości większości Polaków wiele ukazanych w tym tomie obiektów istnieje jako literacka wizja przedstawiona na kartach Trylogii Henryka Sienkiewicza lub w cyklu Cuda Polski Antoniego Ferdynanda Ossendowskiego. Wiele osób czerpie wyobrażenie o Kresach z zachowanych w domowych archiwach zdjęć i pocztówek lub wspomnień przodków, którzy kiedyś mieszkali na tych terenach. Cennych informacji dostarcza 11-tomowe dzieło Romana Aftanazego […]. Jednak bogaty opis obiektów i ich historia najczęściej urywa się wraz  wybuchem II wojny światowej, a monografia z założenia dotyczy pałaców i dworów i pomija chociażby świątynie.

Może się wydawać, że autorzy leksykonu mocno wzięli sobie do serca słowa poety romantycznego Seweryna Goszczyńskiego, który ubolewał, iż zapomina się o dbaniu o historyczne dziedzictwo, o pamiątki przeszłości, które walają się w pyle naszych nóg, zarastają trawą i lasem:

Tu właśnie jest miejsce powiedzieć, jak potrzeba żałować, że nie mamy ani dobrej mapy starożytnej, ani szczegółowej geografii, ani zbiorów żadnych historycznego interesu, choćby historycznej ciekawości. Uczony metropolita kijowski Eugeni za pomocą należącego do siebie duchowieństwa i odezwy do obywateli krajowych zaczął zbierać te drogie zabytki przeszłości, lecz nie wiemy, jaki skutek wezmą jego starania, zależące od osób po większej części lub obojętnych, lub nieznających ceny tych walających się w pyle ich nóg pamiątek. Dziś jeszcze za każdym krokiem napotykają się nierozorane do szczętu mogiły pod trawą i lasem, ostatki zamczysk polowych, i słyszeć można ciekawe o miejscowych wypadkach podania. Ale my to puszczamy mimo oka i ucha: tymczasem wiek mija, pług równa dzieło czasów minionych, pokolenie po pokoleniu wymiera; a my tracimy skarby, których nawet nie znamy wartości.

Leksykon z pewnością przyczyni się do tego, że nasze skarby nabiorą nowej wartości i wrócą do świadomości Polaków. Publikacja składa się z części przedstawiających zabytki czterech krain historyczno-geograficznych: Podola, Pokucia, Wołynia oraz ziemi lwowskiej. Łącznie autorzy dotarli do 160 miejscowości, nie tylko tych dobrze znanych, ale i usytuowanych na trasach rzadko odwiedzanych. Podróże po Kresach i „zbieranie zabytków przeszłości” rozpoczęli w 2010 roku, a wszystkie fotografie zamieszczone w albumie zrobili dwa lata później. Ich olbrzymia praca zasługuje na uznanie. Udokumentowali najcenniejsze zabytki na dawnych ziemiach I i II Rzeczypospolitej, obecnie znajdujących się w granicach Ukrainy.

Kolorowe zdjęcia pokazują całą architektoniczną tkankę Kresów południowo-wschodnich, a więc kościoły, klasztory, synagogi, cerkwie, pałace i dwory, miasta, domy, mosty, bramy, cmentarze. Dzięki temu możemy zobaczyć mozaikę wielonarodowości i wielokulturowości naszej utraconej Atlantydy. Można się domyślać, że w tych peregrynacjach wszystko tam było dla autorów nowe, zaskakujące, czasami smutne, gdy patrzyli na miejsca zdewastowane, niszczejące, ale w jakiś sposób też znajome, bliskie, nasze. W tym sensie album nasycony jest melancholią i sentymentalizmem.

Jedynie, czego zabrakło w tej publikacji, to indeksu wszystkich wzmiankowanych nazwisk, a nie tylko architektów, rzemieślników i artystów. Nie rozumiem, czemu nie ujęto nazwisk pisarzy i poetów, którzy byli związani z omówionymi terenami, a o których sami autorzy wspominają w rysach historyczno-architektonicznych. Zapewne chodziło o zebranie nazwisk tych, którzy znacząco wpłynęli na kształt architektoniczny omówionych zabytków. Mimo wszystko szkoda, że przykładowo nie ma w indeksie nawet Ignacego Jana Paderewskiego i Fryderyka Chopina, o których są także wzmianki, ale w innym sensie. Zabrakło mi także, choćby we wstępie, osobistego spojrzenia na swoje wyprawy, to znaczy opisu ewentualnych barier, które autorzy albumu napotykali w trakcie swojej podróży, tego, jak reagowali na nich mieszkający na zwiedzanych przez nich terenach ludzie, gdzie nocowali, co i gdzie jedli, czy obiekty były otwarte, czy mogli do nich wejść itd. Takie detale czytelników również interesują i szkoda, że nie przedstawili skrótowo technicznych aspektów swoich peregrynacji.

Z rozpoznanych polskich śladów w ruinach budynków sakralnych, pałaców i zamków, w cmentarnych nagrobkach, być może także w mowie ludzi, którzy przetrwali czas zagłady wywołanej przez Bestię dwóch totalitaryzmów i doczekali jej sczeźnięcia, uwiecznionych na pięknych zdjęciach, autorzy ułożyli „katalog pamiątek” na miarę takiego dzieła, o jakie apelował przywołany przeze mnie Seweryn Goszczyński. 

Mapki znajdujące się w leksykonie

Jedno ze zdjęć albumowych

Na koniec recenzji, jako że jestem wielbicielką tropienia literackich tropów, zamieszczam moje zestawienie ocalałych (ale nielicznie odnowionych, niestety) zabytków, z którymi byli związani polscy poeci i pisarze i ich dzieła, jak również inni zasłużeni Polacy. Wszystkie dane podaję za Leksykonem zabytków…

Oto, co przetrwało między innymi na Podolu:

1.      Klasztor Karmelitów w Barze, w którym zawiązano konfederację barską. Organizatora powstania, kaznodzieję i przeora karmelitów, księdza Marka Jandołowicza, uwiecznił Juliusz Słowacki w poemacie Ksiądz Marek.

2.      Budynek gimnazjum (obecnie Ratusz) w Brzeżanach, do którego uczęszczał późniejszy marszałek Polski (od 1936 roku) Edward Rydz-Śmigły.

3.      Ruiny zamku w Buczaczu, z którego obroną wiąże się piękna historia dzielnej Polki przytoczona przez autorów albumu: gdy Mehmed IV w 1672 roku stanął pod Buczaczem, Teresa Potocka, wojewodzina bracławska, posłała do sułtana posłów z listem, w którym powiadamiała, że męża nie ma na zamku, więc nie sądzi, by zdobycie twierdzy bez walki byłoby dla władcy godne chwały. Do pisma dołączyła kosztowności […]. Władca nie zadowolił się podarunkiem, a za odstąpienie od szturmu zażądał od Potockiej wydania jej dzieci (7-letniego syna i 5-letniej córki). Nie sądził, aby kobieta na te warunki przystała. Tymczasem Potocka wysłała do niego potomstwo z kolejnym listem, w którym oświadczała, że Polacy wolność cenią najwyżej, więc niech odstąpi od oblężenia, ona zaś nie ustanie w trudzie, dopóki potomstwa nie wykupi z jasyru. Jak głosi legenda, sułtan miał na to odesłać dzieci wraz z kosztownościami i odstąpić od szturmu, ale miasto zajął (s. 23).

4.      Źródło Sobieskiego w Buczaczu, gdzie powracający spod Wiednia Jan III Sobieski zatrzymał się, aby napoić konie.

5.      Gimnazjum w Buczaczu, słynne przed I wojną, którego absolwentem był między innymi późniejszy noblista w dziedzinie literatury Szmuel Josef Agnon (Szmuel Josef Czaczkes). Pisarz żydowski, tworzący w języku hebrajskim; powieści i opowiadania pisane archaizowanym językiem, opisujące środowisko chasydzkie XVII–XIX wieku.

6.      Kościół pw. Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela w Chmielniku, w którym został ochrzczony Ignacy Jan Paderewski 26 listopada 1860 roku. Artysta urodził się w szlacheckim dworku (nie zachował się) w pobliskiej Kuryłówce nad Bohem Płd.

7.      Zespół parkowy „Zofiówka” w Humaniu, opiewany przez Stanisława Trembeckiego i Juliusza Słowackiego, zbudowany przez wojewodę ruskiego Stanisława Szczęsnego Potockiego dla swojej trzeciej żony. W Niemirowie (Podole) zachował się też ufundowany w 1803 roku  przez niego kościół katolicki pw. św. Józefa.

8.      Pałac w Jazłowcu, w którym znajdowała się słynna marmurowa figura Madonny, wykonana w latach 80. XIX wieku. Jej opiece przypisywano zwycięstwo 14 Pułku Ułanów w bitwie, które rozegrała się na tym terenie w lipcu 1919 roku w wojnie polsko-ukraińskiej. Stąd późniejsza nazwa 14 Pułk Ułanów Jazłowieckich.

9.      Oczywiście najważniejsza i najsławniejsza twierdza I RP, czyli Kamieniec Podolski (na okładce albumu widzimy ruiny kościoła ormiańskiego pw. Św. Mikołaja właśnie z Kamieńca Podolskiego).

10.  Pałac w Kolędzianach - według lokalnej tradycji nazwa wsi pierwotnie brzmiała Rajgród, a miejscowość miała należeć do rodziny Wołodyjowskich, którzy podarowali ją dominikanom, zmieniając przy tym jej nazwę.

11.  Kościół i klasztor Dominikanów w Latyczowie - cudowny obraz Latyczowskiej Madonny pozostawał tam z przerwami do 1917 roku, do rewolucji bolszewickiej. Obecnie znajduje się w kaplicy sióstr służek NMP w Lublinie.

12.  Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Liczkowcach - przy kościele znajduje się grób urodzonego w tej miejscowości poety doby romantyzmu, przedstawiciela tzw. szkoły ukraińskiej, Tymona Zaborowskiego.

13.  Zamek w Międzybożu, w którym kwaterował z wojskiem na przełomie 1790 i 1791 roku Tadeusza Kościuszko.

14.  Synagoga w Międzybożu, gdzie żył i nauczał twórca chasydyzmu Israel Ben Eliezer.

15.  W Podhajcach, gdzie w połowie XIX wieku mieszkała księżna Marcelina Czartoryska, przyjaciółka Chopina, i gdzie urodził się Ignacy Potocki, współtwórca Konstytucji 3 maja, zachował się jedynie kościół parafialny pw. Trójcy Świętej.

16.  Kościół pw. św. Mikołaja Biskupa w Rohatyniu, w którym w XVI wieku proboszczem był Piotr Skarga. Jak podają autorzy leksykonu, według tradycji w Rohatyniu miała urodzić się Barbara Liskowacka (lub Glińska), córka lokalnego popa, porwana przez Tatarów w jasyr, później znana jako Roksolana, ulubiona sułtańska nałożnica, poślubiona przez Sulejmana II Wspaniałego, kobieta o ogromnych wpływach w ówczesnym imperium osmańskim.

17.  Ruiny zamku w Trembowli - z  tą twierdzą, która wytrzymała jedno z najpotężniejszych XVII wieku, wiąże się inna piękna historia dzielnej Polski. Otóż gdy 1675 roku Turcy stanęli pod zamkiem (po raz kolejny), liczyli, że dowódca twierdzy Jan Samuel Chrzanowski odda się bez walki, tak jak jego poprzednik. Chrzanowski poddać się nie chciał, ale gdy Turcy odcięli dostęp wody do zamku, spanikował. Kompromitacji zapobiegła jego żona, Anna Dorota, i odwiodła dowódcę od zamiaru poddania się i doprowadziła do zwycięskiego odparcia Turków, choć nie bez pomocy Jana III Sobieskiego, który wkrótce przybył z odsieczą. Odważnej obrończyni wzniesiono pomnik w stulecie bitwy, ale nie ocalał. W 2012 roku ustawiono nowa figurę.

18.  Pałac w Tulczynie, który sławił Julian Ursyn Niemcewicz, jest pieczołowicie odnawiany.

19.  Powstały w pierwszej połowie XX wieku most murowany z czterema podporami nad Dniestrem - gwoli ścisłości, trzeba podkreślać, że tą nie tą trasą polski rząd wyjechał do Rumunii 17 września 1939 roku, tylko przez przejście graniczne w Kutach nad Czeremeszem. Niestety słynne plaże zarosły krzakami.

20.  Zamek w Zbarażu - obecnie Muzeum Etnograficzno-Przyrodnicze. Bohaterskie w okresie wojen kozackich, które opisał Henryk Sienkiewicz w Ogniem i mieczem, miasto wraz z twierdzą zachowało swój historyczny układ i dlatego zostało uznane w latach 90. XX wieku za państwowy rezerwat.

Poprzestaję na Podolu, będę uzupełniać wykaz.