"Skąd Pan wie, że rybki są szczęśliwe?"

Tę książkę można sączyć tak jak wino. Powoli, po trochu należy poddawać się urokowi zamieszczonych w niej felietonów, tak jak zdarza nam się raczyć wybornym trunkiem. Nie należy pochłaniać jej łapczywie i dużymi haustami, lecz niespiesznie, raz po raz wracając do danych akapitów, aby rozkoszować się jakąś błyskotliwą myślą.

Simon Leys to pseudonim literacki Pierre’a Ryckmansa, belgijskiego sinologa, pisarza i krytyka literackiego. Od 1970 roku mieszka w Australii, stąd podtytuł Listy z Antypodów: o literaturze i nie tylko. Zebrane w książeczce utwory publicystyczno-dziennikarskie publikowane były w latach 2005-2006 na łamach „Magazine Littérraire”, a kilka wcześniejszych w czasopismach „Ecrivain”, „Lire” i „Nouvelle Revue Français”.

Po felietony tego pisarza sięgnęłam zachęcona recenzją, którą przeczytałam na blogu http://w-zaciszu-biblioteki.blogspot.com/. Do lektury tego zbiorku przystąpiłam uzbrojona w ołówek. Po przeczytaniu paru stron zdałam sobie sprawę ze śmieszności sytuacji, gdyż miałam ochotę podkreślać każde zdanie. Doszłam do wniosku, że najlepiej byłoby wykuć całe teksty na pamięć, aby na przykład w towarzystwie sypać anegdotami jak z rękawa.

Simon Leys hojnie dzieli się swoimi poglądami na literaturę, czytanie i wpływ tej czynności na ludzką egzystencję, powołując się przy tym na zasłyszane i zapisane gdzieś opinie oraz posiłkując się zabawnymi opowiadaniami o charakterystycznym zdarzeniu z życia wybitnych ludzi pióra lub szeroko pojmowanej sztuki. Autor obficie szafuje cytatami, dowcipem i ciekawostkami, nie stroni od pochwał choćby palenia papierosów czy nicnierobienia. Snuje także barwne refleksje nad losem ludzkim i śmiertelnością człowieka, ale nie uderza przy tym w podniosły lub mentorski ton. Wręcz przeciwnie. Wszystkie felietony mają formę poufnej i pełnej optymizmu rozmowy, do której będziemy mieli ochotę wracać w pamięci.

Imponująca jest erudycja autora. Z racji swojego wykształcenia Leys porusza  w swoich felietonach między innymi kwestie związane z kulturą i historią Chin. Najwięcej jednak miejsca poświęca literaturze pięknej i czytaniu, a w konsekwencji takim zagadnieniom, jak atrofia czy zaćmienie smaku, które nie pozwala rozpoznać arcydzieła, relacje między pisarzami a wydawcami, moc wyobraźni, doświadczenie codziennej rzeczywistości i Prawdy, które każe zapytać: "Skąd Pan wie, że rybki są szczęśliwe?", a także stosunek Francuzów do słynnych pisarzy bądź kontrast między genialnością dzieła literackiego a smrodliwą ludzką nędzą jego autora.

Bogactwo tematyki zebranych w książeczce tekstów jest olbrzymie i nie sposób wymienić wszystkich wątków, które w nich podejmuje Leys. A ileż w nich smakowitych anegdot  i przypowieści. Niektóre opowiedziane przez Leysa historie są szczególnie fascynujące, choćby ta o rejsie amerykańskiego multimilionera i miłośnika żeglarstwa Toma Perkinsa z jego ulubionym pisarzem angielskim i zarazem wielkim samotnikiem, stroniącym od ludzi i salonów literackich − Patrickiem O’Brianem. W trakcie tej wycieczki po Morzu Śródziemnym kalifornijski magnat, ku swojemu olbrzymiemu zaskoczeniu, odkrył, że autor serii powieści marynistycznych nigdy nie żeglował, że nie ma żadnego doświadczenia związanego z morzem i statkami, a nawet nie umie przy sterze określić kierunku wiatru! Zatem jak to możliwe, że osoba cechująca się taką ignorancją w dziedzinie żeglowania stworzyła dwadzieścia powieści, w których zaczytywało się mnóstwo marynarzy zachwyconych znajomością spraw morskich u ich autora? Simon Leys ma swoją, całkiem przekonującą teorię na ten temat.  Warto się z nią zaznajomić. Z jego felietonu dowiemy się też, że po śmierci O’Briana jego biografowie poznali również inne, nie mniej zdumiewające, tajemnice dotyczące tego pisarza.

Książkoholikom i miłośnikom literatury pięknej uśmiech będzie nieustannie pełgał w kącikach warg przez cały czas lektury tej skromnej pod względem rozmiarów publikacji, a nawet  wywoływał donośny śmiech, więc nie radzę czytać jej w miejscach publicznych. W zebranych w niej króciutkich utworach życie i literatura są jednością i przede wszystkim dlatego ich czytanie jest niezwykłą przyjemnością. Leys w żartobliwym i pełnym optymizmu tonie, ale na pewno  nie napuszonym, opowiada o przygodzie, jaką może być czytanie.

Ponieważ jutro jest środa popielcowa, o której Simon Leys także wspomina w jednym z felietonów, a inny z kolei nosi tytuł Memento mori. Rozmyślania wielkopostne, swojej recenzji nie mogę zakończyć inaczej, jak tylko odpowiednim cytatem:

[…] palacze są obdarzeni czymś w rodzaju wyższości duchowej nad niepalaczami: mają ostrzejszą świadomość tego, że wszyscy jesteśmy śmiertelni. […] Rzecz w tym, że ostrzeżenia, które prawo nakazuje drukować na paczkach papierosów, są mimowolnym echem pewnego pięknego i starożytnego obrzędu kościoła katolickiego: w środę popielcową, pierwszym dniu wielkiego postu, ksiądz poświęconym popiołem czyni wiernym znak krzyża na czole i przypomina: „Pamiętaj, że jesteś prochem i w proch się obrócisz”.

Nowoczesne życie przez większość czasu stara się zatrzeć w nas lub usunąć myśl o śmierci. Tej świadomości śmierci nie należy mylić z jej chorobliwym kultem, który jest chrześcijańskiemu humanizmowi wstrętny […]. Przeciwnie, ta świadomość jest hołdem złożonym życiu. Mozart zwierzył się w pewnym liście, że co dzień myśli o śmierci i ta myśl jest najgłębszym źródłem całej jego twórczości muzycznej. To ona właśnie wyjaśnia całą niewyczerpaną radość, jaką czerpiemy z jego sztuki.

Simon Leys, Szczęście małych rybek. Listy z Antypodów: o literaturze i nie tylko, tłum. W. Dłuski, Drzewo Babel, Warszawa 2011, s. 105.

PS. Tu muszę wspomnieć, że w książeczce  są niestety błędy interpunkcyjne, a w powyższym fragmencie nawet ortograficzny.